อิเมสํ สงฺขาตธมฺมานํ โส พาโล กลํ น อคฺฆติ โสฬสินฺติ ปุคฺคลาธิฏฺฐานา เทสนาฯ อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ – ยา จสฺส ตถา ตปจรณํ ปูเรนฺตสฺส วสฺสสตํ เจตนา ยา จ สงฺขาตธมฺมานํ กาลํ วา ภตฺตํ วา กุกฺกุจฺจายิตฺวา อภุญฺชนฺตานํ เอกา ภตฺตจฺเฉทนกุสลเจตนา, ตสฺสา เจตนาย สา ตาว ทีฆรตฺตํ ปวตฺตเจตนา โสฬสิํ กลํ น อคฺฆติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยํ ตสฺสา สงฺขาตธมฺมานํ เจตนาย ผลํ, ตํ โสฬส โกฏฺฐาเส กตฺวา ตโต เอเกกํ ปุน โสฬส โสฬส โกฏฺฐาเส กตฺวา ตโต เอกสฺส โกฏฺฐาสสฺส ยํ ผลํ, ตเทว ตสฺส พาลสฺส ตปจรณโต มหปฺผลตรนฺติฯ

เทสนาวสาเน จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสีติฯ

ชมฺพุกตฺเถรวตฺถุ เอกาทสมํฯ

12. อหิเปตวตฺถุ

น หิ ปาปํ กตํ กมฺมนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต อญฺญตรํ อหิเปตํ อารพฺภ กเถสิฯ

เอกสฺมิญฺหิ ทิวเส ชฏิลสหสฺสสฺส อพฺภนฺตโร อายสฺมา ลกฺขณตฺเถโร จ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร จ ‘‘ราชคเห ปิณฺฑาย จริสฺสามา’’ติ คิชฺฌกูฏโต โอตรนฺติฯ เตสุ อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร เอกํ อหิเปตํ ทิสฺวา สิตํ ปาตฺวากาสิฯ อถ นํ ลกฺขณตฺเถโร ‘‘กสฺมา, อาวุโส, สิตํ ปาตุกโรสี’’ติ สิตการณํ ปุจฺฉิฯ ‘‘อกาโล, อาวุโส ลกฺขณ, อิมสฺส ปญฺหสฺส, ภควโต สนฺติเก มํ ปุจฺเฉยฺยาสี’’ติ เถโร อาหฯ เตสุ ราชคเห ปิณฺฑาย จริตฺวา ภควโต สนฺติกํ คนฺตฺวา นิสินฺเนสุ ลกฺขณตฺเถโร ปุจฺฉิ, ‘‘อาวุโส, โมคฺคลฺลานํ ตฺวํ คิชฺฌกูฏา โอตรนฺโต สิตํ ปาตุกริตฺวา มยา สิตการณํ ปุฏฺโฐ ‘ภควโต สนฺติเก มํ ปุจฺเฉยฺยาสี’ติ อวจ, กเถหิ อิทานิ ตํ การณ’’นฺติฯ เถโร อาห – ‘‘อหํ, อาวุโส, เอกํ เปตํ ทิสฺวา สิตํ ปาตฺวากาสิํฯ

ตสฺส เอวรูโป อตฺตภาโว – มนุสฺสสีสํ วิย อสฺส สีสํ, อหิสฺส วิย เสโส อตฺตภาโว, อหิเปโต นาเมส ปมาณโต ปญฺจวีสติโยชนิโก, ตสฺส สีสโต อุฏฺฐิตา อคฺคิชาลา ยาว นงฺคุฏฺฐา คจฺฉนฺติ, นงฺคุฏฺฐโต อุฏฺฐิตา อคฺคิชาลา ยาว สีสา, มชฺเฌสีสโต อุฏฺฐิตา ทฺเว ปสฺสานิ คจฺฉนฺติ, ทฺวีหิ ปสฺเสหิ อุฏฺฐิตา มชฺเฌ โอตรนฺตี’’ติ ฯ ทฺวินฺนํเยว กิร เปตานํ อตฺตภาโว ปญฺจวีสติโยชนิโก, อวเสสานํ ติคาวุตปฺปมาโณฯ อิมสฺส เจว อหิเปตสฺส กากเปตสฺส จ ปญฺจวีสติโยชนิโกฯ เตสุ อยํ ตาว อหิเปโตฯ กากเปตมฺปิ มหาโมคฺคลฺลาโน คิชฺฌกูฏมตฺถเก ปจฺจมานํ ทิสฺวา ตสฺส ปุพฺพกมฺมํ ปุจฺฉนฺโต อิมํ คาถมาห –

‘‘ปญฺจโยชนิกา ชิวฺหา, สีสํ เต นวโยชนํ;

กาโย อจฺจุคฺคโต ตุยฺหํ, ปญฺจวีสติโยชนํ;

กิํ นุ กมฺมํ กริตฺวาน, ปตฺโตสิ ทุกฺขมีทิส’’นฺติฯ

อถสฺส เปโต อาจิกฺขนฺโต –

‘‘อหํ ภนฺเต โมคฺคลฺลาน, กสฺสปสฺส มเหสิโน;

สงฺฆสฺส อาภตํ ภตฺตํ, อาหาเรสิํ ยทิจฺฉก’’นฺติฯ –

คาถํ วตฺวา อาห – ‘‘ภนฺเต, กสฺสปพุทฺธกาเล สมฺพหุลา ภิกฺขู คามํ ปิณฺฑาย ปวิสิํสุ,ฯ มนุสฺสา เถเร ทิสฺวา สมฺปิยายมานา อาสนสาลายํ นิสีทาเปตฺวา ปาเท โธวิตฺวา เตลํ มกฺเขตฺวา ยาคุํ ปาเยตฺวา ขชฺชกํ ทตฺวา ปิณฺฑปาตกาลํ อาคมยมานา ธมฺมํ สุณนฺตา นิสีทิํสุฯ ธมฺมกถาวสาเน เถรานํ ปตฺเต อาทาย อตฺตโน อตฺตโน เคหา นานคฺครสโภชนสฺส ปูเรตฺวา อาหริํสุฯ ตทา อหํ กาโก หุตฺวา อาสนสาลาย ฉทนปิฏฺเฐ นิลีโน ตํ ทิสฺวา เอเกน คหิตปตฺตโต ติกฺขตฺตุํ มุขํ ปูเรนฺโต ตโย กพเฬ อคฺคเหสิํฯ ตํ ปน ภตฺตํ เนว สงฺฆสฺส สนฺตกํ, น สงฺฆสฺส นิยเมตฺวา ทินฺนํ, น ภิกฺขูหิ คหิตาวเสสกํฯ อตฺตโน อตฺตโน เคหํ เนตฺวา มนุสฺเสหิ ภุญฺชิตพฺพกํ, เกวลํ สงฺฆํ อุทฺทิสฺส อภิหฏมตฺตเมวฯ ตโต มยา ตโย กพฬา คหิตา, เอตฺตกํ เม ปุพฺพกมฺมํฯ สฺวาหํ กาลํ กตฺวา ตสฺส กมฺมสฺส วิปาเกน อวีจิมฺหิ ปจฺจิตฺวา ตตฺถ ปกฺกาวเสเสน อิทานิ คิชฺฌกูเฏ กากเปโต หุตฺวา นิพฺพตฺโต อิมํ ทุกฺขํ ปจฺจานุโภมี’’ติฯ อิทํ กากเปตสฺส วตฺถุฯ

อิธ ปน เถโร ‘‘อหิเปตํ ทิสฺวา สิตํ ปาตฺวากาสิ’’นฺติ อาหฯ อถสฺส สตฺถา สกฺขี หุตฺวาปิ อุฏฺฐาย ‘‘สจฺจํ, ภิกฺขเว, โมคฺคลฺลาโน อาหฯ มยาเปส สมฺโพธิปตฺตทิวเสเยว ทิฏฺโฐ, อปิจาหํ ‘เย เม วจนํ น สทฺทเหยฺยุํ, เตสํ อหิตาย ภเวยฺยา’ติ ปรานุทฺทยาย น กเถสิ’’นฺติ อาหฯ ลกฺขณสํยุตฺเตปิ (สํ. นิ. 2.202 อาทโย) หิ มหาโมคฺคลฺลาเนน ทิฏฺฐกาเลเยว สตฺถา ตสฺส สกฺขี หุตฺวา วินีตวตฺถูนิ กเถสิ, อิทมฺปิ เตน ตเถว กถิตํฯ ตํ สุตฺวา ภิกฺขู ตสฺส ปุพฺพกมฺมํ ปุจฺฉิํสุฯ สตฺถาปิ เตสํ กเถสิ –

อตีเต กิร พาราณสิํ นิสฺสาย นทีตีเร ปจฺเจกพุทฺธสฺส ปณฺณสาลํ กริํสุฯ โส ตตฺถ วิหรนฺโต นิพทฺธํ นคเร ปิณฺฑาย จรติฯ นาคราปิ สายํปาตํ คนฺธปุปฺผาทิหตฺถา ปจฺเจกพุทฺธสฺสูปฏฺฐานํ คจฺฉนฺติฯ เอโก พาราณสิวาสี ปุริโส ตํ มคฺคํ นิสฺสาย เขตฺตํ กสิฯ มหาชโน สายํปาตํ ปจฺเจกพุทฺธสฺสูปฏฺฐานํ คจฺฉนฺโต ตํ เขตฺตํ มทฺทนฺโต คจฺฉติฯ กสฺสโก จ ‘‘มา เม เขตฺตํ มทฺทถา’’ติ วาเรนฺโตปิ วาเรตุํ นาสกฺขิฯ อถสฺส เอตทโหสิ – ‘‘สเจ อิมสฺมิํ ฐาเน ปจฺเจกพุทฺธสฺส ปณฺณสาลา น ภเวยฺย, น เม เขตฺตํ มทฺเทยฺยุ’’นฺติฯ โส ปจฺเจกพุทฺธสฺส ปิณฺฑาย ปวิฏฺฐกาเล ปริโภคภาชนานิ ภินฺทิตฺวา ปณฺณสาลํ ฌาเปสิฯ ปจฺเจกพุทฺโธ ตํ ฌามํ ทิสฺวา ยถาสุขํ ปกฺกามิฯ มหาชโน คนฺธมาลํ อาทาย อาคโต ฌามปณฺณสาลํ ทิสฺวา ‘‘กหํ นุ โข โน อยฺโย คโต’’ติ อาหฯ โสปิ มหาชเนเนว สทฺธิํ คโต มหาชนมชฺเฌ ฐิตโกว เอวมาห – ‘‘มยา ตสฺส ปณฺณสาลา ฌาปิตา’’ติฯ อถ นํ ‘‘คณฺหถ, อิมํ ปาปิมํ นิสฺสาย มยํ ปจฺเจกพุทฺธํ ทฏฺฐุํ น ลภิมฺหา’’ติ ทณฺฑาทีหิ โปเถตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปสุํฯ โส อวีจิมฺหิ นิพฺพตฺติตฺวา ยาวายํ มหาปถวี โยชนมตฺตํ อุสฺสนฺนา, ตาว นิรเย ปจฺจิตฺวา ปกฺกาวเสเสน คิชฺฌกูเฏ อหิเปโต หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ สตฺถา อิทํ ตสฺส ปุพฺพกมฺมํ กเถตฺวา, ‘‘ภิกฺขเว, ปาปกมฺมํ นาเมตํ ขีรสทิสํ, ยถา ขีรํ ทุยฺหมานเมว น ปริณมติฯ ตถา กมฺมํ กยิรมานเมว น วิปจฺจติฯ ยทา ปน วิปจฺจติ, ตทา เอวรูเปน ทุกฺเขน โสจตี’’ติ อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –

[71]

‘‘น หิ ปาปํ กตํ กมฺมํ, สชฺชุขีรํว มุจฺจติ;

ฑหนฺตํ พาลมนฺเวติ, ภสฺมจฺฉนฺโนว ปาวโก’’ติฯ

ตตฺถ สชฺชุขีรํ วาติ ตํ ขณํเยว เธนุยา ถเนหิ นิกฺขนฺตํ อพฺภุณฺหํ ขีรํ น มุจฺจติ น ปริณมติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา อิทํ สชฺชุขีรํ ตํ ขณญฺเญว น มุจฺจติ น ปริณมติ น ปกติํ วิชหติฯ ยสฺมิํ ปน ภาชเน ทุหิตฺวา คหิตํ ยาว ตตฺถ ตกฺกาทิอมฺพิลํ น ปกฺขิปติ, ยาว ทธิภาชนาทิกํ อมฺพิลภาชนํ น ปาปุณาติ, ตาว ปกติํ อวิชหิตฺวา ปจฺฉา ชหติ, เอวเมว ปาปกมฺมมฺปิ กริยมานเมว น วิปจฺจติฯ ยทิ วิปจฺเจยฺย, น โกจิ ปาปกมฺมํ กาตุํ วิสเหยฺยฯ ยาว ปน กุสลาภินิพฺพตฺตา ขนฺธา ธรนฺติ, ตาว นํ เต รกฺขนฺติฯ เตสํ เภทา อปาเย นิพฺพตฺตกฺขนฺเธสุ วิปจฺจติ, วิปจฺจมานญฺจ ฑหนฺตํ พาลมนฺเวติฯ‘‘กิํ วิยา’’ติ? ‘‘ภสฺมจฺฉนฺโนว ปาวโก’’ติฯ ยถา หิ ฉาริกาย ปฏิจฺฉนฺโน วีตจฺจิตงฺคาโร อกฺกนฺโตปิ ฉาริกาย ปฏิจฺฉนฺนตฺตา น ตาว ฑหติ, ฉาริกํ ปน ตาเปตฺวา จมฺมาทีนํ ฑหนวเสน ยาว มตฺถลุงฺคา ฑหนฺโต คจฺฉติ, เอวเมว ปาปกมฺมมฺปิ เยน กตํ โหติ, ตํ พาลํ ทุติเย วา ตติเย วา อตฺตภาเว นิรยาทีสุ นิพฺพตฺตํ ฑหนฺตํ อนุคจฺฉตีติฯ

เทสนาวสาเน พหู โสตาปนฺนาทโย อเหสุนฺติฯ

อหิเปตวตฺถุ ทฺวาทสมํฯ

13. สฏฺฐิกูฏเปตวตฺถุ

ยาวเทว อนตฺถายาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต สฏฺฐิกูฏเปตํ อารพฺภ กเถสิฯ

ปุริมนเยเนว หิ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร ลกฺขณตฺเถเรน สทฺธิํ คิชฺฌกูฏา โอโรหนฺโต อญฺญตรสฺมิํ ปเทเส สิตํ ปาตฺวากาสิฯ